Gelezen XXXV

Annick Vansevenant

voor De Zondvloed Boekhandel/ R &M

Editie februari 2024

Non-fictie

Vrijheid, Angela Merkel, De Arbeiderspers, 2024****

Het leven van Angela Merkel is ronduit merkwaardig te noemen. Als dochter van een dominee, Horst Kasner, werd ze op 17 juli 1954 geboren in Hamburg. Haar moeder is van Poolse afkomst (Danzig/ Gdansk). In 1954 verhuisde de familie Kasner naar Prignitz, Oost-Duitsland, 150 km ten noordwesten van Berlijn.

Daarmee is veel gezegd over wie deze Duitse politica is. Bekend met het noorden van Duitsland, opgegroeid in Oost-Duitsland en met een vader die als dominee hield van overleg en als theoloog pleitte voor vrede.

Als studente leerde Merkel Russisch. In de toenmalige DDR een must. Ze werd er zelfs voor onderscheiden in de Olympiade in het district Neubrandenburg (1969). In alle leergangen was een aparte, en verplichte leergang over Marxisme en Leninisme. Daarover werden studenten ondervraagd. Die score bepaalde het rapport van je eigen studierichting. Hoogstens haalde je dan één punt meer dan wat je kreeg voor je ML-examen hoe goed je dan ook studeerde.

Dat soort feiten maakt het boek opmerkelijk.

Overigens deed Merkel voor het schrijven van deze autobiografie een beroep op Beate Baumann, jarenlang haar rechterhand ook toen ze meer dan anderhalf decennium kanselier was. Op de kanselarij had Merkel een rechtstreekse ingang (en vice versa) met Baumann. Ook dat is een belangrijk en boeiend gegeven om Merkel te begrijpen. Vreemd is wel dat ze de naam Merkel aanhield terwijl ze slechts een paar jaar met Ulrich Merkel was gehuwd. Ze waren studiegenoot. Zij in de natuurkundige chemie en haar man in de natuurkunde. Een kinderloos huwelijk dat Merkel omschrijft als ‘studentenliefde’.

Later ging de voormalige kanselier een langdurige relatie aan met Joachim Sauer. Onder druk van de CDU trouwde ze met hem, in alle stilte. Hij had twee kinderen. Angela Merkel werd nooit moeder en sprak zelden over kinderlust of -last.

Natuurlijk wordt het boek van ruim 600 bladzijden voor twee derden ingevuld met politieke feiten. Naïef en vol enthousiasme startend en naderhand uitgroeiend tot een Europese leider van formaat.

Deze autobiografie is leesbaar, amusant en interessant voor wie iets van de voorbije 50 jaar van Duitse en Europese politiek wil begrijpen. Voor zestigers is het een tijdsdocument.

Vrijheid is voor Merkel het uitgangspunt van liberaal denken omdat voor haar handel een vorm van samenwerking veronderstelt. Opgegroeid in Oost-Duitsland waar vrijheid totaal afwezig was, blijft ze begripvol voor wie geen kansen krijgt. In die zin een echte centrum-figuur.

Zelf zegt ze dat haar uitspraak ‘Wir schaffen das’ een breekpunt was in haar carrière. Maar ze blijft overtuigd van deze boodschap. Een les waar veel Europese en internationale leiders een puntje kunnen aan zuigen...

Brief in de nacht, Chaja Polak, Cossee Essay, 2024****

Wat gebeurt in Gaza laat weinig mensen onberoerd. Drama’s van vergeten geschiedenissen blijven wonden maken, vetes voor jarenlang onderhouden terwijl de rekeningen van wapenfabrikanten wordt gespekt. Wie heeft recht op welk stuk land en wie spreekt uit welke naam? Voor alle betrokkenen een harde noot om te kraken.

Dat doet in elk geval deze auteur. Ze is Joods, woont in Nederland en schreef een aantal essays en romans betreffende de Holocaust. Niet de eerste de beste dus. Daarom alleen al is dit essay de moeite waard. Omwille van de enorme poging om de beide kanten van terreur te beschrijven als treurnis met diepe spijt en onmacht weergegeven.

Het essay telt een kleine 90 bladzijden. Al blijft het een tour de force. Omwille van het joods verdriet, omwille van het machtsspel tussen partijen die uiteindelijk niet het beste voor hebben, noch met het joodse volk noch met de thuisloze Palestijnen.

Zovelen zwijgen. In Europa door het immense schuldgevoel vanuit de Holocaust en bij de eerste beste kritiek van antisemitisme te worden beschuldigd. Maar alle geschiedenissen kennen twee kanten en de verliezers zijn altijd mensen die mensen verliezen. Omwille van geweld. Omwille van onbegrip.

Wat mij betreft mag dit verplichte lectuur worden in alle middelbare scholen. Omdat Polak met eerlijk respect en diepmenselijk een verwoestende geschiedenis beschrijft van politiek en machtsmisbruik. Niet in het minst omdat Polak zelf haar ongeloof uit dat net Israël, het Joodse volk, een ander volk kan aandoen wat zij tijdens de Holocaust beleefden.

Gelijkheid, wat het is en waarom het er toe doet, Piketty en Sandel, Ten Have, 2024***

Een boek van slechts 144 bladzijden maar wel eentje om je tanden op stuk te bijten. Thomas Piketty en Michael Sandel gaan in gesprek met elkaar. Twee economische topspecialisten die in een onderlinge discussie proberen hun standpunt betreffende de al of niet groei of inkrimping van gelijkheid in de wereldwijde samenleving te verduidelijken. Het boek is de neerslag van een gesprek. Een eerste ervaring als lezer: de tekst is verre van eenvoudig omdat deze twee heren met elkaar spreken en niet naar een lezerspubliek toe.

Het onderwerp is wel boeiend en enorm actueel. Beide gesprekspartners zijn het eens dat de gelijkheid in de loop der eeuwen alleen maar is toegenomen. Maar die groei gaat minder snel dan begin vorige eeuw. Zo kenden sectoren als zorg en onderwijs een enorme groei wat betreft gelijke kansen tussen 1910 en 1990. Maar dan ontstaat een stagnatie.

Het paradoxale is dat door de globalisatie vrij verkeer van goederen en handel zowat ‘normaal’ en een must is en de migratie van mensen daarentegen een veel moeilijkere kwestie. Het noordelijk halfrond blijft steken in een koloniale manier van denken die steeds meer in strijd geraakt met de actuele geopolitiek. Beide auteurs zijn het er over eens dat eerder de wereldwijde ‘vrije’ handel aan banden moet worden gelegd om meer stabiliteit, evenwicht dus, te verkrijgen tussen landen. Beide professoren zijn niet mals voor de regeringen Clinton en Obama op dat punt. Bernie Sanders krijgt meer gratie. Ook dat is opvallend: veel van hun analyses starten of eindigen bij de VS.

Boeiend is hun visie op ‘populisme’. Een term die in eerste fase toen arbeiders en boeren hun krachten bundelden en een eerder sociaal-democratische tonaliteit had, wordt nu steeds meer ingekapseld in een nativistisch en racistisch verhaal. Op zich een jammere evolutie, vinden beiden. Iets wat een start vond bij Reagan en Thatcher. Beide leiders vonden dat eerder de overheid een probleem vormde dan wel de vrije markt. Een gedachtengoed die later werd overgenomen en nog altijd stand houdt.

Vooral Sandel pleit voor een grondige discussie over de openheid van de publieke ruimte. Bij ons vertaald als ‘gelijke-kansen-beleid’. Deze discussie is niet gemakkelijk omdat ze bekleed is met waarden. Niet waardenvrij is. Maar, zo beweert Sandel, ook de markteconomie is niet neutraal of waardenvrij. Maar dat gegeven ligt meer onder het oppervlak.

Geen dik boek, maar uiterst geconcentreerd wat betreft thematiek. Zou het afschaffen van erfenissen geen oplossing zijn voor de financiering van een gelijke-kansen-beleid? Wat met meritocratie en de autocraten die zich steeds meer profileren in de publiek-politieke wereld?

Piketty en Sandel zijn het niet altijd eens en dat geeft vuurwerk. Maar nogmaals, zeker in de beginfase is dit boek een breinkraker voor wie economie nooit als hoofdvak had.

Fictie Literair

In orbit, Samantha Harvey, De Bezige Bij, 2024*****

Absolute finesse! De nauwkeurigheid en het naslaan van wat leven in een ruimtestation met mensen doet, is waanzinnig goed beschreven. Voor mij alvast een eerste supertreffer in mijn leestijd anno 2025 en een terechte winnaar van de Booker Prize 2024.

Hoe kijken we naar onze planeet? Wie er op woont, voelt grond onder de voeten. Maar wat als je maandenlang in een ruimtestation vijftien keer per dag de zon ziet ondergaan en terug opgaan, net in een ander landsgedeelte of continent? Hoe kijk je naar je afkomst, als mens geboren op aarde? Blijf je betrokken? Louter bezig met wetenschappelijk onderzoek? Is er sprake van een normale relatie tussen de bewoners van zo’n station?

Het boek is multidimensionaal.

Zowel wat betreft het zetten van personages met hun verleden, met een nauwe, verplichte samenleving tussen nationaliteiten die op onze planeet niet altijd in vrede leven. Het leven in een gewichtsloze situatie is vreemd. Het leren slapen, eten, en ook blijven oefenen opdat spieren niet verslappen…. Een klus op zich.

Communicatie met planeet aarde is er wel. Er wordt veel uitgewisseld. Zoals de dood van de moeder van de Japanse astronaute. Hoe ga je daar mee om, ginder? Kunnen tranen opgevangen worden?

Hoe zien deze wetenschappers de atmosfeer? Soms als lieflijk, soms als bedreigend en kijk je toe hoe luchtdruk en wolkenmassa’s zich verzamelen tot een punt van destructie. Een tyfoon kondigt zich aan.

Dit boek is ongelooflijk goed op een paar onoplettendheden na. Een paar zinnen herhalen zich opeens tussen vier bladzijden lezen.

Maar dit doet niet af aan het grandioze inzicht, de wetenschappelijke correctheid en leesbaarheid van dit oeuvre. Ook voor STEM-scholen een aanrader als lectuur. Omdat Harvey echt wel haar kennis onderbouwde dankzij veel specialisten, zo lees je in haar dankwoord.

Een dwaas verliefd, Junichiro Tanizaki, Atlas Contact, 2024****

Een heerlijk boek dat nog absurder wordt als je leest dat het boek in 1924 werd geschreven en in Japan een rel veroorzaakte. Pas in de late jaren ’60 kwam het opnieuw op de markt. In de beginfase was er in Japan tegenstand voor het boek wegens een te grote invloed en verering van de Westerse cultuur. Een cult die tijdelijk (of nog?) door veel jonge Japanse vrouwen werd overgenomen.

Het verhaal dan? Wat blijft van dit soort verhaal een eeuw later overeind?

Een man van bijna dertig ontmoet Naomi, een meisje van veertien werkzaam als serveerster in een restaurant waar hij dikwijls komt. Hij neemt ze onder zijn hoede.

Normaliter verwacht je dan iets erotisch, pornografisch of ietwat iets rebels à la Bukowski.

Niets van.

Het gaat om een eenzame, romantische man die alles over heeft voor dat jonge meisje waar hij ook mee trouwt. Langzamerhand lees je hoe Naomi haar man manipuleert. Hoe de leugens, haar verborgen leven, de drang naar meer… hem ontgaan en ongerust maken. Wat hem hopen geld kost maar desalniettemin gelukkig maakt als het lukt met haar.

De taal is puur, de toon ironisch en soms zelfs sarcastisch. Wat betreft het erotische: zeker aanwezig maar dan uitgepuurd, mooi zintuiglijk beschreven.

Een ongelooflijk boek ook al door de vele hints naar Westerse films en diva’s.

Bult, Marieke De Maré, Uitgeverij Vrijdag, 2020***

Ik ga naar de schapen, Marieke De Maré, Uitgeverij Vrijdag, 2024**

Toevallig las ik de twee boeken van De Maré op korte tijd.

Voor mij was het een eerste kennismaking. De Maré kan schrijven. Haar taal is geschaafd, correct en puur in tegenstelling met de ruwe, oude, kleiachtige wereld waar personages strompelen over hompen en woorden.

Maar kent De Maré echt die poldergronden?

Dat ondiepe verraderlijke? Dat omgaan met niets van niemendal en altijd hetzelfde uitzicht?

Als kind daar geboren en getogen betwijfel ik dat. De auteur beschrijft in alle hardheid de romantiek van het leven daar. Precies daar wringt het. Het is te geschaafd, te literair en mist daardoor de kracht van wat leven en dood daar echt is en niets voorstelt. De personages, de weinige personages per boek moeten de eenzaamheid stileren. Daarin slaagt ze. Maar de types die ze neerzet zijn net niet wat je daar, ergens in dat ‘nieuwland’, ontmoet. Eigenlijk zijn het stadsmensen die praten in de polders. Dat blijft vervreemdend werken.

Ik las eerst de laatste en daarna haar eerste oeuvre: ‘Bult’.

‘Bult’ vond ik het beste boek. Iets meer ruimte gevend aan tijd, mensen en karakters. Ook iets van nieuwsgierigheid opwekkend van wat er gaande is. Een tijd nemen over leven en dood en daartussen ook iets raars zien. Wat is die bult? Een goede trigger.

In haar eerste boek geeft De Maré ruimte. Perfect wat het landschap is.

Iets wat te weinig aanwezig is in haar tweede roman. Voor mij is dit boek een teveel aan cultus van ‘leven-in-de-polders-in-eenzaamheid’. Het mist echtheid omdat dood en verlies daar net zo groot en zo minimaal wordt beleefd als in een grootstad.

Als De Maré de tijd neemt en probeert om dit land en die mensen te vatten zoals ze zijn en ze niet als prototypes neer te zetten met een teveel aan gevoel van treurnis en troost, dan wordt ons land een sterke auteur rijker.

Waak over haar, Jean-baptiste Andrea, Uitgeverij Oevers, 2024***

Met dit boek won de auteur in 2023 de Prix Goncourt en Prix du Roman Fnac. Het lijkt wel een nieuwe ‘Oliver Twist’ behalve dat het verhaal zich niet afspeelt in de armoede van een Engelse stad, maar het wijdse landschap van Italië als decor neemt.

Hoofdfiguur is Michelangelo Vitaliani, zoon van een beeldhouwer en wordt als ‘onderdeurtje’ geboren. Een aandoening waardoor hij dwerg blijft. Met verve vertelt de auteur het verhaal tot de jonge leerling-beeldhouwer Viola ontmoet. Zij is de dochter van de rijke famile Orsini. Telg van een andere wereld, een rijke omgeving en bijna onbereikbaar.

Toch in bereik dankzij zijn talent als beeldhouwer en de steun van een aantal mecenassen, vooral uit en van het katholieke milieu.

De rest lees je maar zelf.

Boeiend is wel de inkijk in de groei van het fascisme, de angst van het Vaticaan, de wraak van antifascisten naderhand.

Het is een aparte Romeo en Julia. Ze begrijpen elkaar nooit en net als het kan slaat het noodlot toe.

De eerste honderd bladzijden waren zeer stilistisch. Mooi en afpuntig geschreven. Daarna verwaterde een en ander. Soms wordt het slordig. Als je na zeven bladzijden exact drie zinnen als herhaling leest, dan werkt dat storend.

Het kon korter en beter. Maar de tijdsgeest, de romantiek en een zeer goed aanvoelen van wat beeldhouwen is, zorgen ervoor dat dit boek zelden verveelt. Echt een aanrader voor vrijetijd in winterweer of wie in de lente Piemonte wil bezoeken.

Fictie Thriller

Het tweede leven van meneer Roos, Hakan Nesser, De Geus, 2023***

Dit boek verdient zonder meer de titel van literaire thriller. Zeer goed geschreven en ook vol verrassingen wat betreft plot. Af en toe een dipje wel maar uiteindelijk laat het boek zich met plezier lezen tot op het eind. Meneer Roos is een gewone man met een gewone job en zonder uitzicht levend in een toch wel mooie omgeving.

Maar hij wint de loterij. Opeens is hij een man met plannen. Hij koopt een mooi huisje midden de bossen. Daar komt de verdwaalde Anna aan. Aftastend, zoekend en beschermend.

Wie is hij? Wie is zij?

De plot bevat naar het midden van boek toe een teveel aan ongeloofwaardige toevalligheden die soms de wenkbrauwen doen fronsen. Maar naar het einde toe wordt het weer een prima leesbaar en spannend boek. De karakterzetting is goed, de stijl spits en niet gespeend van enige ironie.

Dit boek hoort thuis in de Barbarotti-reeks. Voor mij een eerste kennismaking maar zeker niet de laatste om verder te verkennen!

Fictie poëzie

Kraai, Ted Hughes, De Bezige Bij, 2020****

Soms krijgt een boek een tweede leven, als een trouvaille in je eigen bibliotheek. Oorzaak was hoe kraaiachtigen, vooral eksters, worden afgeschoten in onze contreien.

Alle onderzoeken wijzen uit dat kraaiachtigen vrij slim zijn. Vederpracht is niet het uitgangspunt van deze vogelfamilie, wel de diepte van zwart.

Dat is precies wat Hughes doet met zijn bundel. Het zwarte zoeken en hoe je in tinten van zwart toch tonaliteit kan vinden.

Na het lezen, schreef ik op een binnenbladzijde: ‘Kraai is een kind, was de mens’.

Opwekkend zijn de verzen niet.

Kraaien eten krengen. Zij genieten van wat wij dood achterlaten. Precies wat Hughes beschrijft.

Misschien geen aanrader in de nog net niet lentetijd. Al past het perfect.

Hughes had een relatie met Sylvia Plath.

Op mijn leestafel ligt nu ‘Birthday letters’ (1998, Faber and Faber Limited).

Heerlijk om te lezen is hoe jongere auteurs zoals Max Porter een schrijversrelatie aangaan met deze zwartgevederden.